Bài viết  "Văn khoa Chân dung ký - một cuốn sách độc đáo viết về các giáo sư" đã được giới thiệu trên chuyên mục "Tin tức và sự kiện" của Bản tin Đại học Quốc gia Hà Nội nhân dịp 50 năm ngày thành lập khoa Ngữ Văn. Tuy nhiên, đến nay, nó vẫn có tính thời sự. Bởi vậy, BBT trân trọng giới thiệu đến độc giả và các học viên, sinh viên của học viện.

Trong dịp kỷ niệm 50 năm ngày thành lập và trưởng thành khoa Văn học trường ĐHKHXH&NV, Đại học Quốc gia Hà Nội, bạn đọc thật bất ngờ và vui mừng khi thấy xuất hiện một cuốn sách lạ viết về cuộc đời và sự nghiệp của các giáo sư khoa Ngữ Văn. Đó là cuốn "Văn khoa chân dung ký" của PGS.TS, nhà văn Hữu Đạt do Nhà xuất bản Hội Nhà văn ấn hành năm 2006.

Nói là "cuốn sách lạ" vì đây là cuốn sách được viết theo kiểu chương hồi - một kiểu viết của tiểu thuyết cổ điển Trung Quốc, nhưng lại được thể hiện hoàn toàn bằng ngôn ngữ hiện đại với cách cảm, cách phân tích hiện đại. Nhiều vị giáo sư cho rằng, đây là cuốn sách đầu tiên của Bộ Giáo dục Việt Nam viết về người thầy giáo ở bậc đại học trong một cách nhìn thấu suốt từ cuộc đời sang sự nghiệp giảng dạy và nghiên cứu khoa học của họ theo cách của khoa học kết hợp với văn chương. Nó chính là một bộ các bức chân dung sinh động nhất về một tập thể các nhà giáo của ngành Ngữ Văn Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội cũ và của trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội sau này.

Khác với những cuốn sách thông thường, "Văn khoa chân dung ký" với độ dày gần 430 trang được viết với một văn phong khá đặc biệt đã gây sự cuốn hút người đọc suốt từ trang đầu đến cuối tác phẩm. Có thể nói không ngoa, có nhiều trang, người đọc phải chịu những trận cười tới thắt bụng khi bắt gặp những cảnh sinh hoạt rất đời thường của các giáo sư được miêu tả tinh tế và vô cùng hóm hỉnh bởi ngòi bút của nhà văn. Nhưng tất thảy những tiếng cười rộ lên sau mỗi trang sách hoàn toàn không bộc lộ một chút ác ý nào của người viết với các nhân vật mà đó là những tiếng cười trong trẻo, hồn nhiên, chứa đầy sinh khí của cuộc sống được thoát ra từ trong gan ruột. Nó thể hiện rõ một cách nhìn tươi sáng và thái độ trân trọng, trìu mến của nhà văn Hữu Đạt đối với các thầy. Chỉ nói riêng các sự kiện được miêu tả trong cuốn sách cũng đủ thấy, đây là một cuốn sách được viết rất công phu. Công phu không chỉ ở các sự kiện, tính cách được miêu tả, khái quát, mà còn ở sự lựa chọn, ở sự đánh giá, phân tích của chính nhà văn về từng giáo sư ở thế hệ trên mình. Đó là những con người mà sự nghiệp thực và công lao của họ thưc sự trở thành vẻ vang trong một nửa thế kỷ xây dựng và phát triển khoa Ngữ văn nói riêng và ngành Ngữ Văn của nước nhà nói chung. Đọc "Văn khoa chân dung ký" ta không chỉ thấy một hiện tại quanh mình mà còn đi ngược về quá khứ để thấy một chặng đường của trí thức Việt Nam đã bước đi trong một chặng đường nửa thế kỷ, gian truân nhưng thật hiển hách, cùng với những biến đổi và tác động to lớn của thời đại.

Dường như tất cả những ai đã từng học và trưởng thành dưới mái trường khoa Văn hoặc có dịp từng tiếp xúc các giáo sư của ngành này, hay đã từng đọc các tác phẩm của họ, khi đọc "Văn khoa chân dung ký" cũng đều bồi hồi cảm động. Bởi gấp cuốn sách lại, ấn tượng mạnh mẽ về mỗi một giáo sư vẫn còn như ám ảnh và hiện ra ngay trước mắt người đọc với tất cả niềm cảm phục: Một con người đã từ bỏ giàu sang từ nước Pháp theo tiếng gọi của Bác Hồ, đem tài năng văn chương về phục vụ nước Việt Nam độc lập, non trẻ, như giáo sư Hoàng Xuân Nhị. Ông là người có nghị lực phi thường từng "cắt tóc đi tu" để tự học ngoại ngữ viết nên những cuốn giáo trình văn học nước ngoài (giáo trình văn học Nga) nổi tiếng giảng dạy cho các thế hệ sinh viên. Một người có trí tuệ và tư duy bác học như giáo sư Đinh Gia Khánh đã đem đến cho sinh viên bao cách nhìn, cách nhận thức mới về con người và văn chương (người được nhận Giải thưởng Nhà nước về nghiên cứu Khoa học và Công nghệ). Một nhà đại trí thức đã nhẫn nại đi qua những bước thăng trầm của "hệ tư tưởng" với tất cả nghị lực phi thường để làm nên một cuộc cách mạng trong nghiên cứu tiếng Việt và ngôn ngữ học như giáo sư Nguyễn Tài Cẩn (người được giải thưởng Hồ Chí Minh về nghiên cứu Khoa học và Công nghệ). Những giáo sư tài hoa, suốt đời tận tuỵ cho công việc đào tạo và nghiên cứu, từng tạo dựng nên " bức tường thành của nền lý luận văn học hiện đại" nhưng vẫn phát lộ anh minh cả trong lĩnh vực sáng tác và quản lý mà nhà văn Hữu Đạt gọi là "chịu chơi nhất trong hàng ngũ giáo sư Việt Nam" như Giáo sư, Nhà giáo Nhân dân, Viện sĩ Phan Cự Đệ; Giáo sư, Nhà giáo Nhân dân Hà Minh Đức (các giáo sư đã được nhận Giải thưởng Nhà nước về nghiên cứu Khoa học và Công nghệ)...

Bằng tất cả sự yêu mến và quí trọng, Hữu Đạt vừa với tư cách nhà văn, vừa với tư cách là người trong cuộc, được đào tạo và trưởng thành từ khoa Ngữ Văn đã chọn những điểm nhìn năng động để quan sát các thầy từ nhiều phía, miêu tả các thầy từ nhiều góc độ, để từ đó đem đến cho bạn đọc một tình yêu kính cẩn và sự cảm thông sâu sắc với sự nghiệp làm thầy. Đó là những con người thật của cuộc đời một trăm phần trăm, chứ không phải là người thầy trên trang sách. Ngoài những thành công về sự nghiệp, dường như ai cũng có những niềm vui, nỗi buồn và sự mất mát riêng. Những mất mát ấy không phải do tự mỗi cá nhân làm nên mà do quá trình vận động biện chứng của cuộc sống, cũng như những biến thiên về tư tưởng và quan niệm thời cuộc. Sự thành công nhất của Hữu Đạt chính là ở điểm này. Có thể nói, ông đã nắm được toàn bộ "thần thái" của mỗi nhân vật để khắc hoạ nó từ những đặc điểm và tính cách nổi bật nhất. Một giáo sư ở Đại học Vinh (giáo sư Đỗ Thị Liên) đã nói : "nhiều người ở Đại học Vinh khi đọc "Văn khoa chân dung ký" đều rất hâm mộ, gạt đi những chi tiết cụ thể sẽ thấy cái thần thái riêng ở mỗi thầy. Sách chẳng những chỉ làm cho ta yêu mến, cảm phục các giáo sư mà còn thấy yêu chính cả người viết". Còn cô giáo Nguyễn Thị Nguyệt, phó chủ nhiệm khoa "Tiếng Việt và văn hoá Việt Nam cho người nước ngoài" thì nói rằng" đọc sách xong thấy càng thêm yêu các thầy mình và yêu thêm trường mình". Tôi thiết tưởng, đây chính là những phần thưởng cao quí nhất mà bạn đọc đã dành cho nhà văn và tác phẩm của ông.

Tôi muốn dẫn hai ý kiến đã được nghe đôi lần như trên vì xung quanh cuốn sách này cũng có một vài cuộc tranh luận. Cũng có người còn băn khoăn về tính chính xác của một số chi tiết được miêu tả trong sách hoặc một vài điều có thể coi là "phạm huý" chăng? Chẳng hạn cái tít đề " Giáo sư, tiến sĩ Lê Văn Quán - một anh đánh cá tự vươn lên thành tiến sĩ, giáo sư"...liệu có làm cho giáo sư không hài lòng? Chúng tôi có hỏi nhà văn về vấn đề này thì nhà văn cười và nói: "Tít đề này được hình thành nhờ chính cuộc tiếp xúc với giáo sư Lê Văn Quán và câu nói đó là của chính giáo sư trong lúc ông tâm sự ". Sở dĩ nhà văn không muốn thay đổi ý tứ khi rút tít đề là vì ông thấy đó là biểu tượng của tinh thần tự học và ý chí phấn đấu vươn lên của một trí thức hiện đại. Nó rất cần để cổ vũ tinh thần phấn đấu của các thế hệ sinh viên.

Khi lùi xa ra khỏi các sự kiện và năm tháng, bạn đọc có thể ghi nhận tính khách quan và sự rất có thiện chí của nhà văn khi tạo dựng các bức chân dung văn học rất sống động này. Một điều làm cho người đọc hơi bất ngờ là cuốn sách được viết theo một góc độ hoàn toàn khác với cách viết chân dung khoa học khô khan ( loại chân dung mà người ta ít quan tâm hoặc có quan tâm nhưng chỉ đọc qua loa). Bắt đầu từ cảm hứng văn chương, đúng ra là từ cái tâm thành, Hữu Đạt đã không ngần ngại tạo ra tiếng cười bất tận cho mỗi chi tiết hay mỗi con người mà ông miêu tả. Chỉ có cách nhìn từ góc độ nhân văn mới hiểu hết sự sâu sa trong ý tứ của nhà văn, mới hiểu được cái vẻ đẹp rất đời, rất người từ đằng sau mỗi chân dung mà ông chọn lựa để đưa vào cuốn sách của mình. Trong sách, ta gặp những người như giáo sư, tiến sĩ Hoàng Trọng Phiến lúc nào cũng "bát ngát" với một tâm hồn và phong cách nghệ sĩ rất đáng yêu.Ông chẳng những là nhà khoa học lãng mạn nhất xứ Quảng mà còn nhất khoa trong cách tạo nên những ứng xử, những giai thoại vui làm tươi mát cho cuộc đời vốn quá lắm nhọc nhằn. Bên cạnh ông là những giáo sư cùng trang lứa tuy không sôi nổi nhưng lại hành trình vào con đường khoa học bằng tất cả sự nhiệt huyết vô tư. Đó là những người như: Giáo sư, Nhà giáo nhân dân Nguyễn Kim Đính, một người thầy làm ta cảm động vì chuyện đời tư. Phó giáo sư Phan Ngọc, người thông minh, có bộ óc bác học nhưng lận đận bởi ngọn gió xoay chiều của thời thế. Phó giáo sư Bùi Duy Tân, một người thầy nghiêm khắc, say mê làm việc với nhiều khám phá tìm tòi, là chỗ dựa tinh thần cho làng "Vũ đại" Mễ Trì (ông được nhận Giải thưởng Nhà nước về nghiên cứu Khoa học và Công nghệ). Nhưng đằng sau cái vẻ "khắc nghiệt" ông luôn là một người hóm hỉnh, làm việc bằng tinh thần vô tư đầy nhiệt huyết. Các giáo sư khác như giáo sư Nguyễn Hàm Dương, Đỗ Đức Hiểu, Nguyễn Văn Tu, Hoàng Như Mai, Lê Đình Kỵ, Nguyễn Lai, Hoàng Thị Châu, Đặng Thị Hạnh, Nguyễn Đức Dân, Lê Quang Thiêm, Lê Đức Niệm...mỗi người hiện lên như là một cá tính, một lối sống riêng, một cuộc đời và số phận riêng, nhưng ở họ đều toát lên cải vẻ đẹp rất riêng của con người văn khoa: nho nhã, yêu đời, yêu nghề, thương trò rất mực, biết vượt lên trên hoàn cảnh mà số phận đã ký thác cho mình.. Họ là "thánh" mà không phải là Thánh. Họ rất cao siêu mà lại rất đời thường. Bạn đọc có thể không nhịn được cười khi chứng kiến cảnh bảo vệ tiến sĩ để hoàn tất thủ tục hồ sơ xét phong giáo sư của Đỗ Đức Hiểu hoặc cảnh Phó giáo sư Lê Đức Niệm lộn ngược đầu trồng cây chuối ngay trên bàn làm việc... Nhưng sau mỗi chi tiết ấy, ta sẽ cảm nhận được chân xác cuộc sống của một thời đã qua mà không mấy xa xôi.

Bên cạnh các chân dung giáo sư, bạn đọc còn được gặp các chân dung của những người thầy suốt một đời tận tuỵ, tận tâm, tận sức với học trò mà phải chịu nhiều thiệt thòi khiến người có lương tâm không thể không thổn thức. Đó là hình ảnh cô giáo Lê Hồng Sâm, một cô giáo tài năng, dạy giỏi, có rất nhiều công trình nghiên cứu để lại cho đời nhưng về hưu vẫn không có được một học hàm xứng đáng với mình. Cũng như bà, nhà giáo Nguyễn Xuân Lương suốt đời làm nhiệm vụ mà Đảng phân công tới quyền Bí thư Đảng uỷ Trường Đại học Tổng hợp, Trưởng phòng Tổ chức Cán bộ, nhưng lúc về già lại không được nhận bất cứ một hàm cấp hay danh hiệu cao quí nào...Mỗi chân dung như thế được phản ánh trong sách đều làm cho ta có thể suy ngẫm về sự đời, về nhân tình thế thái, lay động hồn ta những thức tỉnh để đừng bao giờ mắc lại các sai lầm. 

Cuối cùng có thể khẳng định rằng, "Văn khoa chân dung ký" là một cuốn sách quí và có giá trị. Ngoài việc khắc hoạ chân dung của các nhà giáo nổi tiếng, tác giả còn cho ta một cách nhìn khách quan hơn về một số sự kiện văn học và nhà văn hiện đại. Khi đọc cuốn sách này, không nên hệ luỵ vào một vài chi tiết hư cấu mà tác giả có dụng ý làm sinh động thêm cuốn sách theo cách của một cuốn chân dung văn học. Sự tài hoa của tác giả không chỉ ở việc lựa chọn chi tiết, phân tích nó một cách sắc sảo mà còn ở việc chuyển tải nhiều nội dung sâu kín sau mỗi bài thơ chân dung được sáng tạo theo phương pháp tập Kiều và lảy Kiều ở giữa và cuối mỗi bài. Nếu tách riêng phần này cũng đủ cho ta một tập "Thơ chân dung" khá sâu sắc và sinh động. 

Powered by Froala Editor